طرح خاور میانه بزرگ
اهداف ایا لات متحده آمریکا از طرح ایجاد خاور میانه بزرگ

قسمت اول

محمد افخمی اردکانی

-مقدمه:
منطقه استراتژیک خاور میانه از دیر باز کانون توجه استعمارگران کهن و نوین قرار داشته است نگاهی گذرا به سایه روشنهای تاریخ پر فراز ونشیب خاور میانه نشان می دهدکه در طول چند قرن گذشته این منطقه بیشترین تاخت و تاز و لشکر کشی ها را در سطح جهان به خود دیده و هنوز هم از آن رهایی نیافته است.حضور استعمار گران قدرتمندی همچون بریتانیا،پرتغال،اسپانیاودر قرن حاضر ایالات متحده آمریکا در صحنه های سیاسی،امنیتی و اقتصادی خاورمیانه و وقوع جنگهای مهمی همچون نبرد اعراب و اسرائیل،بحران فلسطین،جنگ تحمیلی عراق علیه ایران،وقوع دو حمله نظامی به عراق،اشغال کویت،عملیات نظامی علیه طالبان در افغانستان همگی نشان دهنده اهمیت استراتژیک وژئو استراتژیک خاورمیانه در دورانهای مختلف تاریخی بویژه عصر جدید است.
در عصر حاضربا تغییرات صورت گرفته در نظام بین الملل پس از فرو پاشی بلوک شرق در دهه ی 1990 وپس از آن عملیات تروریستی یازدهم سپتامبر 2001،منطقه ی خاور میانه اهمیتی حساس و حیاتی در ادبیات سیاسی قدرتهای بزرگ و بویژه دولت نومحافظه کار کنونی آمریکا یافته است و منجر به طرحی بنام طرح "خاور میانه بزرگ"توسط این دولت شده است.
مقاله حاضر بر آن است تا اهداف دولت ایا لات متحده آمریکا را از طرح کردن مساله ایجاد یک خاورمیانه بزرگ مورد بررسی قرار دهد.وبه این سوال پاسخ دهد که اهداف آمریکا از این طرح چه می باشد؟چرا بعد از حادثه یازده سپتامبر2001 مسولان دولت نومحافظه کار آمریکا از طرح ایجاد خاورمیانه جدید سخن به میان اوردند؟این طرح تا چه حد موفق بوده است ؟ جایگاه ایران و اسرائیل بر اساس این طرح کجاست؟
مفروض این مقاله این است که هدف آمریکا از طرح این مساله این است که ساختار خاور میانه کنونی با منافع ایا لات متحده آمریکا در تضاد است و این ساختار نه تنها منافع آمریکا را در منطقه ی استراتژیک خاورمیانه تامین نکرده است بلکه خاور میانه کنونی منافع ایا لات متحده را به خطر انداخته است و درصدد بنیان نهادن خاور میانه مورد نظر خود می باشد.

-خاور میانه و دلایل اهمیت آن:
اصطلاح خاورمیانه اولین بار توسط "الفرد ماهان" امریکایی در سال1902میلادی بکار برده شد منظور ما هان از آن،تشریح منطقه اطراف خلیج فارس بودکه چون از قاره اروپا به آن نگریسته می شد برخی با در نظر گرفتن پا رامترهای خاص ،کشورهای خاورمیانه را مرکب ازایران،ترکیه،عراق،اردن،سوریه،لبنان،فلسطین،مصر و امارتمتحده عربی،بحرین ،عربستان سعودی،قطر ،کویت،عمان ویمن می دانند.برخی دیگرکشورهای پاکستان،افغانستان و قبرس را نیز جزء خاورمیانه محسوب می کنند . بااین حال منطقه خاورمیانه به سه ناحیه مجزا می شود ناحیه غربی شامل کشورهای شمال آفریقاست.ناحیه مرکزی شامل کشور های فلسطین ،سوریه،لبنان واردن است که از آن به هلال خضیب نیز نام می برند. ناحیه شرقی که کشورهای حوزه خلیج فارس را در بر می گیرد.1
بنابراین خاورمیانه منطقه ی وسیع است که در مقابل الفاظی همچون خاور نزدیک و خاور دور قرار دارد و در یک تقسیم بندی کلاسیک اهمیت خاورمیانه را درچهار قسمت و محورزیر می توان ارائه نمود:
الف:اهمیت ژئوپلتیک:خاورمیانه در جغرافیای سیاسی ،نقش عظیم و موثری را ایفا می نماید چه آنکه این قسمت از کره خاکی متشکل از تنگه ها ،خلیج ها،مناطق آزاد اقتصادی و...است که نقش بسیار مهمی را در مبادلات و معادلات جهانی و روابط منطقه ای و بین المللی ایفا می کند و جغرا فیای سیاسی خاورمیانه،قدرت اقتصادی، سیاسی، حقوقی بالقوه تاثیر گذارنده ای را به کشورهای داخل در منطقه بخشیده تا از آن در مقابل دیگر کشور هاو جهت دفاع از خود بهره گیرند که البته بواسطه ی همین جغرافیای سیاسی غالب است که این منطقه و مسایل مربوط به آن در ظاهرامر،به طور مسائل پیچیده جلوه می کند.2
بنابراین ویژگی ژئو پلتیکی منطقه به خوبی موازنه قدرت را به نفع قدر تهای بزرگ یا به ضرر آنها می تواند بر هم زند .از همین منظر در جریان جنگ جهانی دوم جی اسپایکمن آمریکایی نظریه ی"ریملند"(سرزمین حاشیه) را مطرح وپیشنهاد کرد که آمریکا سیاستی در پیش گیرد که به توسعه ی نفوذ آن دولت در هلال حاشیه ای کمک کند.3
ب:اهمیت معدنی و منبعی :آنچه ما ملاحظه می نماییم آفریقا در خصوص منابع معدنی خدا دادی و منطقه ی خلیج فارس در مورد منابع عظیم نفت و گاز به حد اعلی خود ،واجد انها هستند و این اهمیت خاورمیانه را دو چندان می کند.4 خاور میانه عمده ترین منطقه نفت خیز جهان به شمار می رود این منطقه با داشتن ذخیره ای برابر با 8/661 میلیارد بشکه ،7/56 درصد از ذخایر جهانی را در اختیار دارد .5
ج:اهمیت هیدرو پلتیک :قدرت آبی خاورمیانه و تنظیم سیاستهای استفاده از منبع آب منطقه از دیگر نکات قوت این منطقه ی حساس است زیرا کشتیرانی و تدابیر مربوط به آن ،استفاده نظامی،تجاری از آبهای آزاد بین المللی،منطقه ی خاور میانه نقش موثری را در ترکیبات و تدابیر سیاسی –اقتصادی –نظامی کشورها دارد و همانطور که می دانیم عمده ترین راه های آبی ،خطوط کشتیرانی ،انتقال مواد اولیه از طریق آب به اروپا و آمریکا ،در یا ها و دریا چه های جهان در این منطقه واقع است و به عنوان تا ثیر گذارنده ای مستقیم بر نظام بین المللی و روابط منتج از آن است6
د:اهمیت مذهبی –تاریخی: از دیگر مواردی که راجع به اهمیت منطقه ای خاور میانه می توان اشاره کرد اهمیت مذهبی ،تاریخی و پیوند های مربوط به آن در این منطقه است که موجبات تحقق رژیو نایستهای منطقه ای ،مشارکتهای سیاسی، همکاری های اقتصادی و... را منجر گشته هر چند که از لحاظ تاریخی ما نظاره گر بروز واگرایی در منطقه هستیم.7 خاور میانه مرکز دنیای اسلام و سایر ادیان الهی است .مکانی با بیش از 350 میلیون مسلمان که مقدسترین اماکن و عالیترین مراجع آموزش اسلام در ان قرار دارد.حدود 93 درصد مردم خاور میانه و شمال آفریقا مسلمان هستند.8
بنابراین خاور میانه با توجه به نقش متحول نظام بین الملل ،در قالب نظریه ی سنتی ژئوپلیتکی،معنی تقابل هارتلند و ریملند مورد توجه قرار گرفته است که ماهان و میکندر به عنوان واضعان این نظریه ،توجه خود را به ثبات و مرکزیت یک مبارزه جهانی برای کسب قدرت زمینی مستقر در اورا سیا و قدرت دریایی مستقر در ریملند برای نیل به برتری دریایی در گستره جهانی ،تمرکز نمودند. ساموئل کوهن اصطلاح"کمربند گسسته"را برای منطقه خاور میانه به کار برد و آن را به معنای یک منطقه ی استرا تژیکی بزرگ توصیف می کند که به دست برخی کشور های در گیر اشغال و در میان منافع متعارض قدر تهای بزرگ مجاور گرفتار می شود.9
حال که اهمیت منطقه ی خاور میانه به طور کلی روشن شد این اهمیت را از دید گاه نو محافظه کاران حاکم بر آمریکا بررسی می کنیم.

-اهمیت خاورمیانه در نگاه نومحافظه کاران امریکا:
منطقه خاورمیانه از جنبه های گوناگون برای زمامداران امریکا در دوره های مختلف تاریخی دارای اهمیت بوده و هست. چکیده ای از دلایل این اهمیت به شرح زیر است.
ا- خاورمیانه از معدود مناطقی در جهان است که به طور کامل سلطه یکی از قدرتها و بویژه امریکا در آن هنوز کامل نشده است. منابع گسترده انرژی خاورمیانه باعث شده است که قدرتهای رقیب بالقوه امریکا یعنی اروپا، ژاپن و چین برای به گردش در آوردن موتور محرکه اقتصاد و قدرت خود به آن وابسته شوند و در نتیجه کنترل و سلطه کامل بر این منطقه توان کنترل رقبا و قدرت اعمال فشار بر آنها را در اختیار امریکا قرار می دهد.
2- از بعد ژئوپلیتیک و ارتباطات، خاورمیانه به طور سنتی در چهار راه جهانی قرار گرفته و کنترل آن نوعی دسترسی و اشرافیت را بر سایر مناطق جهان فراهم می سازد.
3- از بعد مسایل فرهنگی، خاورمیانه تنها منطقه ای است که به طور یکپارچه در برابر فرایند جهانی سازی مقاومت کرده است. موضوع جهانی سازی که توسط امریکا مدیریت و به کار گرفته می شود و مهمترین ابزار فرهنگی و نرم افزاری برای تثبیت و گسترش ارزش های غربی محسوب می گردد، در بسیاری از مناطق جهان به طور نسبی پذیرفته شده است و مقاومت چندانی در مقابل آن صورت نمی گیرد، ولی حضور پر رنگ اسلام در منطقه باعث شده است که جهانی سازی، موفق به تسلط برخاورمیانه نشود.
4- از منظر ایدئولوژیک نیز، خاورمیانه جایگاه ویژه ای در نزد نومحافظه کاران حاکم بر امریکا دارد. اکنون استفاده از واژه هایی با رنگ ایدئولوژیک نظیر «محور شرارت» ، «شیطان» ، «جنگ صلیبی» و … بدون ریشه و پشتوانه ایدئولوژیک مطرح نمی شود. در این پارادایم، خاورمیانه و جهان اسلام هدف و دشمن اصلی است که باید روندهای حاکم بر آن اصلاح شود. از دیدگاه کسانی که مقابله با جهان اسلام و حمایت از صهیونیسم را هدف اصلی خود می دانند، اهمیت خاورمیانه انکار ناپذیر است.10
ضربه های تروریستی یازده سپتامبر ۲۰۰۱ در نیویورک و واشنگتن نقطه عطفی را در زندگی سیاسی نومحافظه کاران تشکیل می دهد. از آن پس آنان فرصت را برای تحقق هدف های خویش مناسب دیدند. نومحافظه کاران در تزهای خود، ریشه کنی تروریسم و بنیادهای مذهبی و فرهنگی آن را مشروط به گسترش دموکراسی می بینند اما برای پیشبرد این مسأله کاربرد زور و قدرت نظامی در اولویت برنامه های آنان است.کریستول یکی از مراجع موثر در تفکر جرج بوش و از مبتکران اندیشه جنگ علیه عراق در گفتگویی با روزنامه اسرائیلی هاآرتص درباره هدف های محافظه کاران چنین می گوید: «آماج این جنگ شکل دهی و برپایی خاورمیانه جدید است. این جنگ به منظور تغییر فرهنگ سیاسی کل منطقه انجام گرفت.» او می افزاید: «آن چه در ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ رخ داد این بود که آمریکاییان به هوش آمدند و کشف کردند که جهان، دیگر آن جهانی که از قبل می شناختندنیست این جهان، به مکان خطرناکی بدل شده است. لذا آمریکاییان در پی «اصل» یا ایده ای بودند تا در رویارویی با این جهان خطرناک به آنان کمک کند و تنها ایده ای که یافتند همانی بود که نومحافظه کاران در پیش گرفته بودند.این ایده بر اساس تغییر فرهنگ سیاسی منطقه - که امثال صدام حسین و اسامه بن لادن را می پرورد - و نیز بر مبنای ایجاد نظم نوین جهانی و آمادگی برای کاربرد زور به منظور برپایی و این نظم قرار داشت.»در کانون برنامه های دولت آمریکا برای دستیابی به هدف های یاد شده، طرح «خاورمیانه بزرگ» است که عناوینی چون دموکراسی، اصلاحات، توسعه، تغییر و اعطای جایگاه واقعی زنان را در بر می گیرد.اما به عقیده نیروهای ضد آمریکایی جهان عرب این طرح، حاوی دیدگاه های ایالات متحد آمریکا برای شکل دهی دوباره منطقه خاورمیانه به منظور تحکیم چیرگی آمریکاست.11

ادامه دارد....